Luis de Guezala Historiako doktorea da eta Artxibistikako masterra du Euskal Herriko Unibertsitatean (EHU). Uzturreko Hemeroteka eta Sabino Arana Fundazioaren Nazionaltasunaren Artxiboko liburutegiko arduraduna ere bada.
2020ko apirilaren 12an, igandea, ospatzen dugun Aberri Egunean egoera ez da normala izango. COVID-19 pandemiak eragindako konfinamenduak mundu osoko euskaldunak etxean ditu.
Egia da, egoera hori ezin dela konparatu gure herrikideek klandestinitate, gerra edo erbestealdian bizi izan zituzten egoerekin, baina, egia esan, ezin dugu oroitzapen hori elkarrekin eta jai-giroan ospatu, eta aldi berean aldarrikapen gisa erabiliz.
Horregatik, aurreko artikulu batean genioenez, egun berezi honetan aberria omentzeko modurik onena kaleak eta sare sozialak ikurriñez betetzea da. Hala adierazi genuen aurreko artikulu batean.
Ikurrina, euskaldunen irakaskuntza nazionala, legez kanpo eta jazarrita bizi izan da. Eta ez gara iraganeko garaiez ari; duela urte gutxi, oraindik ere, gure herrialdeko leku batzuetan jo egiten zitzaien eramaileei, eta poliziak hau konfiskatu egiten zuen. Adibidez, duela urte gutxi San Ferminetan bezala.
Gure historia osoan, ez da beste euskal entseinarik honek duen balio sinbolikora iritsi, eta ez du onarpen sozial handiagorik lortu, Askatasunaren Herrirako irrikaren irudikapen gisa. Euskal Herriaren Kausaren aldeko mugimendua sortu zen harekin. Harekin, eta gure aberriaren ordezkari gisa, euskal lurzorua babestuz borrokatu eta hil ziren gure gudariekin. Harekin, dozenaka mila euskaldun joan ziren erbestera, eta beraz, munduan zeharreko euskal etxe guztietan astindu da. Ikusteko, frankismoaren urte beltzetako euskaldun asko Euzkadi kontinentalera pasatzen ziren, han ere, aspalditik, guztiok irudikatzen gaituen ikurra baita.
Ikurrina, XIX. mendearen amaieran espainiar okupazioarekiko independentea den Bizkaia baten Bandera izateko sortua, euskal herritar guztien ikur bihurtu da, herritarren laguntza eta onarpenagatik.
Ikurrina, NBEko zabalgunean eta Bruselan egun batean astinduko den entseina izango da. Euskal lurralde guztiak, askeak, anai-arrebak eta berdinak, biltzen dituen errepublika konfederalaren ordezkari izango dena, duela mende bat baino gehiagotik amesten dugun euskal lurraldearen ordezkari.
Luis de Guezalak sinatutako artikulua berreskuratu du DEIAaldizkariak. Artikulu hori 2014ko uztailaren 12an argitaratu zuen ikurrinaren 120 urteak zirela eta (PDF formatuan dago behean). Gure irakaskuntza nazionalaren historia kontatzen digu. Interesagatik eta gaurkotasunagatik, jasotzen dugu hemen.
Euskal aberriaren eta askatasunaren erreferentea
Luis de Guezala
Sabino eta Luis de Arana eta Goiri anaiek 1894an sortutako Ikurrinak, bere hasierako esanahia gainditu du, eta euskal Aberriaren sinbolo izatetik Askatasunaren sinbolo izatera pasatu da.
Ikurrina lehen aldiz ondeatzen
1894ko uztailaren 14an, larunbatean, lehen aldiz, sortu zen ikurrina, lehen talde nazionalistaren inaugurazioa zela eta, Euskeldun Batzokija, Bilbon, El Arenal kalearen izkina egiten zuen Correo kaleko eraikineko bigarren solairuan, momentu hartako 34 zenbakian. Arratsaldeko seietan, Iturri eta Urlezagako Ziriakoaren ikurrina lehen aldiz jasotzeko ohorea izan zuen, 50 urteko bazkide zaharrena zelako, jaio berria zen Euskeldun Batzokijaren 94 fundatzaileen artean.
Lehenengo ikurrina hau, ondorengo hainbat ahizparen zortea izango litzateke eta 1895eko irailaren 12an Espainiako agintariek Euskeldun Batzokija itxi zutenean konfiskatuko lukete. Urtebete pasatxo bizi izan zen. Baina orain, bere 120 urteak ospatzen ditugu. Ikurrina, Sabino de Arana eta Goirik eta bere anaia Luisek asmatu zuten. Biek hasitako eraikuntza prozesu nazionalean, arriskuan zegoen euskal identitatea defendatzeko eta mugimendu politiko gisa, oso garrantzitsutzat jo zuten propio ziren sinboloak hartzea. Herrialdearen izena, armarria, bandera eta ereserkia. Eta ikur horietako lehena, hain zuzen ere, bandera izan zen, hasiera batean Bizkaiko bandera baino ez zena. Sabino Arana Fundazioaren Artxiboan ikurrinaren jatorrizko zirriborroa daukagu, ziur aski Luis arkitektoak marraztutakoa.
Sabino eta Luis de Arana eta Goiri anaiek egindako ikurrinaren jatorrizko diseinua
Bexilologia modernoari aurrea hartuz, bi anaiek, Bizkaiko banderak, tradizioz zuen ikurrinaren, armarriaren, translazioa izan behar zuela ulertu zuten. Hala, atzekalde gorriaren gainean, armarriaren jatorrizkotzat jotzen baitzuten, eta Jaurerriko biztanleen izenean, gurutze berde bat joango litzateke, San Andresen gurutze gisa, berdea, Arbola bezala, eta IX. mendean, santu horren egunean, bizkaitarrek beren independentziaren alde egin zuten borroka erdi-ospetsuari erreferentzia eginez.
Bizkaiko armarri zaharra
Guztiaren gainean gurutze zuri batek leku handiagoa hartuko luke ezkutuan, Sabino de Aranak, erlijio katolikoaren garrantziari eta ematen zizkion balioei ematen zien garrantzi gorenaren adierazgarri. Armarriaren otsoak, Eusko Alderdi Jeltzalearen sortzaileak Bizkaiko Jauntxoak ordezkatzen zituela uste zuenez, eta, errepublikanismotik, Bizkaiarentzat exotiko eta kaltegarritzat jotzen zituen, ez zuten banderara translaziorik izan. Jatorrizko diseinuan ikus daitekeenez, ikurrinaren egileek hasieratik egin zuten bertsio bat balkoietan zintzilikatzeko, kolore berekoak lerro horizontalekin, gorria, berdea eta zuria. Lehen ikurrina horren gurutzearen eta hegalaren neurriak egungoa baino estuagoak ziren.
José Antonio de Aguirre eta Lekube lehendakariaren auto ofizialean erabilitako entseina.
Aldaketa geroagoko beste gertaera baten ondorioz etorriko zen, berrogeita bi urte geroago, eta hori ere funtsezkoa izan zen euskal nazioa eraikitzeko prozesuan: Gerra Zibila eta lehen Eusko Jaurlaritza eratzea. Eusko Jaurlaritzak, José Antonio de Aguirre buru duela, 1936ko urriaren 19an bandera ofizial gisa hartu zuen ikurrina, Santiago Aznar sozialista eta Industria sailburuak proposatuta.
LUR ETA ITSASOTIK
Hegalaren eta gurutzearen zabalera handiagoak ikurrina distantzia handiagora bereizteko arrazoia izan zuen, lehorreko eta itsasoko gerraren testuinguru ikaragarrian. Hasiera batean, Bizkaiarentzat pentsatutako bandera, euskaldun guztien banderatzat hartu zen maila ofiziala lortu baino askoz lehenago. Luis de Aranaren irizpidearen aurka, Bizkaiarentzat bakarrik zela ulertzen baitzuen.
Ikurrinaren bilakaera, Euskal Konfederazioaren barruan Bizkaiko bandera izateko ideiatik (lurralde guztiek osatua, konfederatuak anai aske eta berdin gisa), herrialde osoa ordezkatu arte. Banderen lehen eskema horretan, sei lurraldeetako bakoitzak bere «ikurrina» zuen, eta nazio osoa ordezkatzen zuen bat zegoen.
Sinboloak bere sortzaileak gainditu zituen ezagun bihurtzean. 1925ean, Euskaltzaleen Biltzarrak hartu zuen bere ekintzen buru izateko. Eta 1931n, Durangoko Udalak Eusko Ikaskuntzari zer bandera har zitekeen euskal nazionaltzat edo Euskal Herriaren ordezkaritzat galdetu zionean, hark ikurrina erakusteak «gaur egun ezin du alderdikeriarik ekarri, euskaldunen batasun espiritualaren adierazpen bat baizik» erantzun zuen.
Ikurrinaren igoera Bou Gipuzkoan, Euzkadiko Itsas Armada Lagungarriaren unitatea. 37ko otsaila, Matxitako lurmuturreko borroka baino lehentxeago.
Hego Euskal Herrian ikurrina askatasunez erabiltzeak, gutxi iraun zuen, armada matxinatu frankistaren aurrerapenari aurre egin ahal izan zien denbora. Nazional-katolizismo espainiarraren garaipen militarraren ondoren, beste hainbat gauza bezala, erabat debekatuta geratu zen. Harrapatu gabeko ikurrinak, ahal zen bezala ezkutatu ziren, haien edukitzaileenganako errepresio gupidagabea saihesteko. Ganbaretan edo binakakoetan. Koltxoi barruan edo izara edo beste arropa batzuen artean disimulatuta. Edo lurpean, belaunaldiz belaunaldi transmititu zen leku sekretua, altxor gisa. Horietako asko gerratik eta diktaduratik bizirik ateratzea lortu zuten eta, gaur egun, Sabino Arana Fundazioan gordetzen ditugu, hain egoera zailetan gorde zituztenen donazio ugariei esker.
Arana Goiri batailoiko ikurrina, Paueko komentu batean kontserbatua.
Ikurrin zahar hauek, mila ezbehar eta zoritxarretatik bizirik atera zirenek, borrokek eta jazarpenek, marraztu eta josi zituztenen bihotza dute, izurtu, astindu, defendatu eta ezkutatu zituztenen bihotza. Izan ziren, garen eta izango diren euskaldunen arima daramate. Baina ikurrina ez zen diktadura frankista luzean bakarrik debekatu. Kolore hauen elkarketa ere debekatua izan zen. Egoera oso desberdinetan agertu zitezkeen gutxi-asko. Adibide bat jartzearren, Dindirri euskal dantza-taldea berriz ere gerraren ondoren dantzatu zenean, bere dantzariek, zuriz jantzita, txapela gorria eta gerriko bat zeramaten, baina ez berdea….urdin… berdexka baizik.
43.1967. Gudaria, EGIren ezkutuko aldizkaria. urriaren 12an Burgosko katedralean Ikurrina jarriko da
Isunak, zehapenak, atxiloketak, jipoiak saihesteko. Polizia frankistaren aurrean, gerrikoa urdina zela esatea besterik ez zen geratzen, eta irudimenarentzat, berriz, dantzariek jotzen zutenean gorria, berdea eta zuria ikustea. Diktaduran zehar, ikurrina funtsezko elementua izan zen haien erresistentzian. Paretetan edo mendietan pintatzen zen. Mila modutan agertzen zen ekitaldi publikoetan edo kirol-ekitaldietan. Bolanderekin jaurtitako paperezko ikurrin txiki-txikiak jaurtitzen ziren. Hariteri elektrikoetan ere ikurrinak jarri ziren, hauek kentzea zailtzeko. Eta elizetako dorreetan ere jartzen ziren gauez, hauek erretiratu arte jendea alaitzeko. Burgosko katedrala ere ikurrinez apainduta esnatu zen egun batean, eta irudi hori gero, panfleto eta argitalpen klandestinoetan zabalduko zen. Urte ilun eta triste haietan, ikurrina bere hasierako esanahiaren gainetik jarri zen berriro. Eta euskal aberriaren sinbolo izatetik, Askatasunaren sinbolo izatera pasatu zen. Beti horrela izatea espero dugu.
Ikurriña ‘Goizeko Izarra’ ontzian astindu zen Bilbotik Pauillacera 1937ko maiatzaren 6an, gerratik salbatzeko emakumeak, zaharrak eta haurrak ebakuatu zirenean.
