Esteban Hernandorena Zubiaga zen, Euskadin, Muskizen jaio zen 1905ean eta Haifan (Israel) hil zen 1965ean. Bere historia, film baten, liburu batean eta aitorpen bat merezi duen istorio duinetako bat da, eta Euskadi, ia beti bezala, motz geratzen da. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, Europatik Palestinara 15.000 judu eramaten parte hartu zuen euskal itsasgizon honek, juduek Captain Steve bezala ezaguna.
Plaka Haifan, euskal marinelaren omenez
«1905-1965, Bizkaian jaioa; itsas kapitaina, “legez kanpoko” flotan jardunean; Haifan bizi den Merchant Marine Israelen sortzaileetako bat» (Bajurtov jaunak horren fede eman ahal izango du).
Guk, ez genuen euskaldun berezi honen historia ezagutzen. Komunista, Espainiako Errepublikarekiko leiala, baina batez ere, Eusko Jaurlaritzarekiko leiala, gerran eta erbestean itsasgizon eta borrokalari antifaxista gisa aritu baitzen. Bere familiak oraindik “Euzko Izat Agiria” du, 1947ko apirilaren 4an Eusko Jaurlaritzak Baionan emandako “euskal nortasun agiria”.
Uruguaiko Israelgo Batzorde Zentralaren web orriaren bidez ezagutu dugu istorio hau. Benjamin de Tudela judu nafarrari buruzko artikulu bat dela eta, beste behin ere aipatu izan dugu. Nafarroako udalerri horretako alkateak berak ere ezezaguna zuen haren nazionalitatea, “espainiarra” zela esaten baitzuen.
Egia esan, jakin-minak gogor “jo” gaitu, eta tarte handi bat eman diogu Interneten euskal herritar honi buruzko datuak bilatzen, “Israelgo merkataritza-itsas armadaren” sortzaileetako bat dela onartzen baita. Baina ez da horregatik Israelgo heroia, ez eta kale bat Haifako portuan izatearen arrazoia ere (eta beste bat Portugaleteko euskal kostaldeko udalerrian).
Esteban Hernandorenak, juduek Captain Steve izenez ezaguna, Bigarren Mundu Gerraren ondoren Europatik Palestinara 15.000 judu eraman zituen 1947an. Historia hori Eusko Jaurlaritzaren eta Haganaren arteko lankidetzaren ondorioa da (Israelgo Armadatik sortu zen Palestinako autodefentsa juduaren indar paramilitarra). Interneteko hainbat lekutan aurki daitekeen bezala, lankidetza hori urte batzuk lehenago hasi zen.
Naziek Frantzia okupatu bitartean, euskal erresistentziak, bere loturen bidez, mugako pasaguneetako kate-buruek (Red Comete delakoak, informazio ugari aurki dezakezue hemen) eta aliatuei dagokienez, judu askoren mugatik (frontera) igarotzea lortzen du. Erreskate-lanak ere egiten dira, adibidez, Gurs-eko kontzentrazio-eremuan. Hala, euskaldunek kanpotik hondeatzen dituzten lurpeko tunel baten bidez atxilotutako hebrear batzuk askatzen dira. Geroago, 1947 eta 1953 artean, euskal marinel asko, ehun bat baino gehiago, kontratatu zituzten Haganah eta Agentzia Juduak, Marseillan eta Parisen, aliyah beth (inmigrazio klandestino judua) delakoan parte hartzeko Palestinan.
Kontratu horiek, Eusko Jaurlaritzak Parisen duen ordezkaritzaren oniritzia dute, Javier de Gortazarren bidez. Ginesta Elkartearen bidez egiten dira. Gerra Zibilean, Espainiako Errepublikari laguntzeko sarea estaltzeko balio izan zuen, eta, orain, Mossaren jarduerarako oihal bihurtu da. Operaziorik ikusgarrienetako bat Víctor Gangoitiak egin zuen, 1947-1953 aldian Euskadiko Jaurlaritzaren ordezkaria izan zen errefuxiatuentzat (juduak Israelera aberriratzeko orduan, 1949), Esteban Zubiaga Hernandorena de Portugalete kapitainak, Rafael Lekinda eta Mariano de Lekalgeito —lehenago ere juduak Palestinara eraman izan zituzten—, Bermeoko Txomin delako bat eta Erandio, Algorta, Lekeitio, Bermeo eta Somorrostroko beste hogeita hamarna. Horiek guztiak Pan York eta Pan Crescent ontzi bikietako tripulazioak dira.
Hau da, historia-estudio eta abentura-liburu askotarako material nahikoa. Adibidez, Victor Gangoitiari buruzko zenbait erreferentzia aurki ditzakegu Adolfo Neuneu argentinar jatorriko juduaren TO WAR IN A RED SUBARU: A MEMOIR A Aspireer’s Chronicle of the Yom Kippur War Between Stories and Dreams liburuan.
Esteban Hernandorena Zubiagaren eta Pan York komandatu zuten euskal marinelen taldearen historia, Europatik Palestinara errefuxiatu juduak eraman nahi zituen bidaia hura, Koldo San Sebastiánek ederki kontatzen du hori EITBren “euskaldunak munduan” blogeko sarrera baten iruzkinetan:
Bigarren Mundu Gerraren ondoren, Venia Hadari israeldarrak, Aliya Bet Mosadeko, emigrazio klandestinoa antolatzeko ardura duen erakundeko agenteak, Areetako Rafael Inda merkataritza-nabigazioko kapitaina hartu zuen Palestinarako (britainiar agintepean). Inda, gerra-garaiko Armada errepublikarreko ofiziala, Bizertan atera zen kontzentrazio-esparru frantses batetik (akcueil) irten zen, Pireotik Afrika Korps-erako munizioa zeraman ontzi bat bidaltzeko. Marseillan, Victor Gangoitiarekin harremanetan jarri zen, EAEko ofizial ohi batekin, Eusko Jaurlaritzaren ordezkariordea zena, eta, aldi berean, erbesteratutako beste herrikide batzuekin harremanetan jarri zen. Adibidez, hauen artean hiru lekeitiar: Hilario Erkiaga -Euzko Gudarostea eratu aurreko gudaria- Frantziara ihes egin eta Gernikako batailoiarekin bat egin ondoren, Parisen entrenatu zuen OSS- Hilario Zarragoitia itsasontzi-sukaldariak, Prat de Mollés-eko zelai batetik ihes egin eta gero, eta frantsesek Argelés sur Merrean internatu ondoren, eremu nazian amaitu zuen Fecampen (La Manchako kanalean) edo San Zumaran, “Vita” tripulazioaren parte izandako itsasgizona -Errepublikatik Mexikora funtsak eraman zituen yatea-, eta, gero, Haganah-k eta Mosad-ek errefuxiatuak garraiatzeko erosi zituzten bando-ontzietan ontziratu zen. Esteban ernandorena kapitaina ere errekrutatu zuten, Erandioko komunista bat, Oñatiko alkate karlistaren alabarekin ezkondua.
Horiek guztiak —eta beste batzuk— “Pan York” ontziko tripulazioko kide izan behar ziren, eta, “Pan Crescent” ontziarekin batera (italiarrek tripulatua), errefuxiatu juduak eraman behar zituzten Errumaniatik.
Tripulazioa Marseillan ontziratu zen 1947an. Baina ez dena. Inda kapitainari moto-belaontzi bat pilotatzeko eskatu zion Mosadek, Haifan hondoa jo zuen errefuxiatuekin. Esteban Ernandorena arduratu zen “Pan York” lanaz. Marseillatik Costantzara (Errumania) abiatu ziren, eta aste batzuk igaro zituzten upeltegiak prestatzen (katreak egiten, etab.) 8.000 errefuxiatu hartzeko -Agentzia juduak “Exodus”-aren moduko efektu-kolpea errepikatu nahi zuen. Baina, oraingoan, britainiarrak, Irgun Hotel Rey David de Jerusalén hotelaren aurka erasoagatik haserre samar, ez zeuden txantxetarako.
1947ko Gabonetan itsasoratu zen ontzia, fragata batek atzeman eta Ziprera eraman zuen. Bere okupatzaileek, errefuxiatuek eta itsasgizonek Famagustako kontzentrazio-eremuan amaitu zuten (Hilario Erquiaga gaixoak, honekin batera, laugarren eremua “ikusten” zuen, denak nazionalitate desberdinekoak! ).
Euskaldunek, britainiarren presoek, zerbait gehiago egin zuten: frantziar basobiguak eman zituzten emigrazio klandestinoan erabili ahal izateko. Hilabete batzuk geroago (1948) Israelgo Estatua aldarrikatzen zen. Ernandorena edo Gangoitia ZIMen (Israelgo merkataritza-konpainia) sartu ziren. Besteak Frantziara itzuli ziren eta, Hilario Erkiagaren kasuan bezala, bizia arriskuan zutenentzat, Venezuelan erbesteratu ziren.
“Captain Steve” (Capitan Esteban) Ernandorena mito izan zen, plaka batek (hebreeraz eta ingelesez) Haiffako portuko kapitaintzan (bere hilerri kristauan emaztearen ondoan lurperatuta dago) gogorarazte punturaino. Han bizi dira judutara bihurtutako zenbait ondorengo, Etcheverry lagunak, XXI. mendeko Israelen euskaldun abizena.
Iruzkin-lerro horietan bertan, Ernandorenaren agindupean euskaldunek tripulatutako ontzian bidaiatu zuten familia juduetako baten semearen iruzkin bat dago:
Gaurko egunean, israelgo estatuaren 60. urteurrenean, nire anaia Adik, emozioz beterik deitu dit blog hau aurkitu zuela azaltzeko. Nire gurasoak, sei hilabeteko bizitza zuen anaiarekin batera, 1947ko abenduan abiatu ziren Errumaniatik Palestinara Pan Crescent-ekin. Ziprean atxilotu zituzten (hango egonaldiko argazkiak gordetzen ditugu), eta 1948ko otsailean, bi urte baino gutxiagoko seme-alabak zituzten familia batzuk askatuak izan ziren, izan ere, atsekabetasun-izurrite bat deklaratu zuten Famagustaren eremuan, eta britainiarrek ez zuten hilik nahi mendian. Horrela iritsi ziren nire gurasoak Palestinara, 1948ko otsailean. Ni 1948ko irailean jaio nintzen, Israelgo estatua jaio eta hilabete gutxira. Ez genekien historiaren zati hori, ez eta euskal marinelek, akabatuak izan ez ziren gainerako juduei salbatzen laguntzen zuten brabura ere. ESKERRIK ASKO ETA JAINKOAK HAIEK ETA HAIEN ONDORENGOAK BEDEINKATZEA. SHALOMA.
Oso informazio interesgarria dago, baita erreportai zabal eta zirraragarri bat ere, 1991-1992an Hendaiako BIL hilabetekariak hiru emanalditan argitaratua, eta Portugaleteko Monografia historikoak blogean jasoak.
Gerraren eta Erbestearen urte gogorrak bizitzea egokitu zitzaien euskaldunen balioa eta duintasun berezia berriro aitortzea besterik ezin dugu egin.
Hemen dituzue aurkitu ditugun informazio interesgarrienak.
Uruguaiko Israelgo Batzorde Nagusia -2014/2/25 – Uruguai
El capitán que llevó a 15.000 judíos a Israel
La hija del marino que trasladó a miles de hebreos después de la Segunda Guerra Mundial a Haifa vive en Gran Canaria. María del Pilar Hernandorena Arrazola vive en Las Palmas de Gran Canaria desde hace cuarenta años. Aunque nació en Bilbao en 1937 es judía. Se convirtió a los 17 años, en Israel, para poder casarse. Su padre, Esteban Hernandorena, conocido en Haifa – una ciudad costera al norte de Israel– como el Captain Steve, participó en 1947 en el traslado desde Europa de 15.000 judíos a Palestina después de la Segunda Guerra Mundial.
Esteban Hernandorena Zubiaga Israelgo Merkataritza Itsasketako uniformearekin
Duela hilabete batzuk, Portugaleteko historiari buruzko beste blog batean, eztabaida piztu zen Esteban Hernandorena Zubiagaren jaiotzeari buruz. Portugaleteko Udalak kale bat utzi zion itsasgizon errepublikanoari. Eztabaida hori bertan behera geratu zen jaiotza-agiria sartzean, eta egiaztatu zen pertsona hori ez zela jaio gure herrian, San Julián de Musques herrian baizik.
Hace ya casi un año en este blog se produjo una polémica a cuenta del lugar de nacimiento de Esteban Hernandorena Zubiaga, a quien el ayuntamiento portugalujo le tiene dedicada una calle, y que se zanjó al mostrar su partida de nacimiento.
Hace unos días, como se puede ver en la entrada de aquella fecha intervino su hija, cuyo texto, para que no pase desapercibido, recogemos a continuación:
1941ean, Haganá delakoak (juduen buru-defentsarako indar paramilitarra Palestinan) eliteko indar militar bat sortu zuen, Lehen Lerroko Ostea (Plugot Májatz edo, laburtuta, Palmaj), eta haren barruan, 1943an, Itsas Konpainiak (Plugat HaYam edo Palyam). Palyamen jarduerak batez ere izan ziren Palestinara ezkutuan etorkin judutarrak zaramatzaten ontziak eskoltatzea, eta ondoren ontzi britainiarren, kostaldeko instalazioen edo etorkinen deportaziorako erabilitako ontzien aurkako itsaspeko eraiste ekintzak.
Exiliados vascos tripularon en 1947 los mayores barcos de la emigración de judíos a Israel
Un hombre de 88 años llamó hace dos semanas a EL CORREO. Alejandro Coto -aunque tuvo por nombre de guerra Marcel Levy- quería reivindicar un olvidado episodio de la Historia protagonizado por un puñado de exiliados de nuestra Guerra Civil, la mayoría vascos, en las navidades de 1947. Sesenta años después, Alejandro recuerda las aventuras y, sobre todo, desventuras a bordo del ‘Pan York’ y el ‘Pan Crescent’, dos enormes barcos gemelos bananeros que llevaron en sus bodegas a 16.000 judíos, la mayoría rumanos -muchos supervivientes del Holocausto-, desde Bulgaria a Palestina para ayudar a formar el inminente estado de Israel. En realidad, es una historia similar a la vivida poco antes por el ‘Exodus 1947’, la travesía que reflejó Leon Uris en su libro ‘Exodo’, después llevada al cine con Paul Newman. Estos otros buques, los dos ‘Panes’, los más grandes de la emigración ilegal semita, acabaron finalmente en Chipre, después de un montón de peripecias.
