Euskaldunak Amerikan: Potosiren kontrolagatik Euskal-Bikuino Gerra

Gertaera historiko bat, guk ez genekiena, Wikipedian (ingelesezko bertsioan) sartu da egun hauetan. 1622 eta 1625 bitartean Potosiren (gaur egungo Bolivia) kontrola izateko Euskal-Bikuino Gerrari buruz ari gara. Zertan datza? Ez gara luzatuko eransten ditugun dokumentuek hain ondo jasotzen dutena kontatzen, baina XVII. mendean leku horrek duen garrantzia azaltzeko datu batzuk utzi nahi ditugu.

Potosí hiria Boliviako hegoaldean dago, itsasoaren mailatik 4.067 metrora dago (munduko altitude handiena duten hiru hirietako bat). Haren existentzia Potosí izeneko muinoan metatzen ziren zilar-erreserba apartei zor zaie. Erreserba hori Espainiako Inperioko aberastasun-sortzaile handia izan zen ia bi mendez, Argentinako perretxikoak agortu arte. 1650ean, Amerikako hiri handiena zen, eta munduko handienetakoa, 160.000 biztanle zituen (Londres edo Paris baino gehiago). Bada, hiri hura eta aberastasun hura euskaldunen kontrolpean zegoen, harik eta:

Euskaldunen lan antolatuak, etengabeak eta sendoak, eta horren ondoriozko botere ekonomikoak inbidia pizten du Espainiako beste talde etniko batzuetan eta Amerikan jaiotako espainiarren seme-alabetan (kreolak). Alonso de Ibáñezen gidaritzapean (1.617) ezarritako ordenaren aurka matxinatu dira, eta bikuinoen (kreolak) eta euskaltzaleen arteko gerra eragin dute. (Bolivia sarean. Potosiko Departamentua)

Hala da, espainiarrak eta haien semetxoak, euskaldunek meatzez eta hiriko erakundeez zuten kontrolaren kontra matxinatu egin ziren. Kontrol hori lortzeko, meategiak kontrolatzeko gaitasuna, “euskal nazio” gisa antolatzeko gaitasuna (Amerika osoko lehen Arantzazuko Kofradia Potosin jaio zen) eta kapare izateak ematen zizkien gaitasunak trebeki erabili zituzten. Hori guztia, eskubide berdintasunik gabe (baita konkistatzaileentzat ere), euskal herritarrek oso jarrera ona zuten, nahiz eta kolonialeko populazio osoarekin alderatuta, pisu kuantitatibo txikia izan.

Ez gara, beraz, “on eta txarren” arteko borrokaz ari. Kolonizatzaileen talde batek, bikuinoak, kontrola hartzeko liderren ahalegina da. Talde hori gehiengoa zen populazioan, eta ez zuen onartzen euskal komunitate batek, oso kopuru txikian, erabateko nagusitasuna lortzea meatze-produkzioan eta kabildoko kargu askoren jabe izatea.

Ez zen langileen eta ugazaben arteko borroka, baizik eta Udalaren boterean zeuden produkzio bideak eta postuak kontrolatu nahi zituzten botere taldeena. Beharbada, arazo nagusia jarrera- eta gaitasun-desberdintasunak ulertzea izan zen, euskal komunitateari nagusitasun hori lortzeko aukera eman ziona.

Euskaldunek ez zituzten meatzeak «konkistatu», ustiatu eta errentagarri bihurtu zituzten negozioak sortu zituzten haientzat, eta Koroarentzat, Potosiko muinotik ateratzen ziren aberastasunak erauzteko eta eraldatzeko gaitasuna bermatuta izateko, funtsezkoak ziren Europan hedapen- eta nagusitasun-planetarako. Euskaldunak enpresaburu eta merkatari gisa aritu ziren Amerikako kolonietan.

Espainiarren eta euskaldunen arteko liskarrez ari gara, azken hauen artean Iparraldeko euskaldunak ere bazeudelako (gauza jakina da Iparraldeko euskaldun asko hegoaldera pasatzen zirela eta alde horretako euskaldunak zirelakoan aritzen zirela, Hego Amerikara emigratu ahal izateko). Hiru urte iraun zuen liskarrak, eta euskaldunek beren jarrerari eutsi zioten, eta “bikuinoen” liderrak zokoratuak bihurtu ziren.

Bi datu bitxi:

• Euskaldunen bandoan, katalanak zeuden, «euskal nazioko kideekin (arabarrak, bizkaitarrak, gipuzkoarrak, nafarrak eta menditarrak) batera.
• Erreboltaren egoera eta helburuak argitzeko datu bezala, gerraren erdian, Juan Fernández de Tovarrek bikuinoen buruzagietako batek, menpekotasuna hartzea erabaki zuen. Dirudienez, bat-bateko bihurketa horretan, 20.000 pesuko (dirutza bat) zorrak zerikusi handia izan zuen, aurre egin ezin ziolako. Ziurrenik, ez zuen izango Euskaldunon aberastasunetara azkar iristeko aukerarik, zorretik libratuko ziona, argia ikusi eta frantziskotarren erlijio-ordenarekin bat egin behar izan zen.

Esan bezala, gertaera historiko honi buruz aurkitu dugun lehen informazioa da, baina ez zaigu asko kostatu liskar honi buruzko erreferentzia gehiago aurkitzea. Sarrera honetan sartuko ditugu, kontu honek jakin-mina piztu izan badizue (guri bezala), kontsultatzeko.

Gai bitxi eta interesgarri hau gustuko izatea espero dugu.

Oharra: blogean, gertaera hauei buruzko Jose Maria Esparzaren nobela bati buruzko sarrera dugu.

 

Wikipedia  – 2011/8/28 – Entziklopedia (ingeles bertsioa)

Basque-Vicuña war

The Basque-Vicuña war (Spanish: Guerra de Vicuñas y Vascongados) was an armed conflict in Alto Peru, present-day Bolivia, that lasted between June 1622 and March 1625, fought between Basques and “Vicuñas” (an informal term for non-Basque Spaniards, a name obtained through the habit of wearing hats made of vicuña skins).Competition over the control of the silver mines in Potosí, Lípez and Chichas surged in the early 17th century, pitting Basques and Vicuñas against each other.^[2] The Vicuñas had initially employed legal and political measures attempting to block the Basque attempts to monopolize control over the Cabildo (municipal government) of Potosí and the silver mining sector. However, these efforts did not yield results. Violent incidents began in 1615, and escalated in 1622 following the assassination of a Basque of a street in Potosí.

(Jarraitu)

—————————

Google Books

Euskaldunen espiritu ekintzailea

Alfonso Otazu,José Ramón Díaz de Duranak idatzia

(Jarraitu)

————————-

Revista de Estudios Americanos. – 2002

La “nación vascongada” y sus luchas en el Potosí del siglo XVII.

Jurgi Kintana Goirienak idatzia

(Jarraitu)

 

Last Updated on Mai 10, 2023 by About Basque Country