Blog honetan euskaldunek Hispanoamerikako etapa kolonialean izan zuten zereginaz askotan hitz egin dugu. Kristobal Kolon kontinente hartako kostaldera iristeko bidea eta XIX. mendearen lehen herenean Amerikako errepublika gazteek independentzia lortu zuten unea bereizten dituzten hiru mende baino gehiagotan, euskal kolonia txikia izan zen nagusi lurralde hartan. Gauza bera gertatu zen independentzia-prozesuetan edo nazio gazte horien geroko eboluzioan.
Lurralde horietara iritsi ziren euskaldunak herrialde pobre batekoak ziren. Euskal Herriak ez zien aukera askorik eskaintzen seme-alabei, belaunaldiz belaunaldi Kontinente Berrian aukera-lurralde bat aurkitu baitzuten, eta, askotan (batez ere XIX. mendearen lehen herenetik aurrera), babesleku.
XVI. mendearen hasieratik XVIII. mendearen amaiera bitartean, Amerikako kolonietara iristen diren euskaldunek bi abantaila dituzte. Alde batetik, noblezia-titulua ematen duen funtsezko defentsa dute askotan, kapare-titulua. Penintsulako euskal lurraldearen zati handi batean (Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroa) hedatzen den «kaparetasun unibertsal» kontzeptua lorpen handia izan zen, eta estatus hori lortzeko bultzatzaileek uste baino askoz emaitza hobeak eman zituen. Noizbait hitz egin dugu egoera horrek eskaintzen zituen abantailez, eskubideez, eta «eskubide zibilen» bermean labur daiteke.
Euskal noble horiek, Amerikara iritsi ziren kapare horiek, eskubide horietaz gozatzen zuten, eta, gainera, Espainiako Erresumen noble gehienak ez bezala, eskulanera ohituta zeuden. Nobleak ziren eta aldi berean, nekazariak, itsasgizonak, merkatariak edo abeltzainak. Azken batean, lan egiten eta merkaturatzen zuten nobleak ziren, eta horretara ohituta zeudenak.
Horrela soilik azal daiteke proportzionalki hain txikia den populazio batek euskal koloniak izan zuen nagusitasuna lortzea, eta botere politikoaren, prestigioaren eta posizioaren maila lortzea, kopuruz edo proportzioari dagokionez egokituko litzaiekeenak baino askoz handiagoak.
Amerikako euskaldunak izan ziren errealitate komun eta bereizi baten parte zirela ohartu ziren lehen euskaldunak. Horrek bakarrik azal dezake Amerikako pleiade oso baten ermandade eta kofradien eraketa, non euskaldunak biltzen baitziren. Guztiak Arantzazuko Ama Birjinaren izenarekin. Amerikan, eta garai haietan, euskal kontzientzia nazionala sortzen dela esan dezakegu.
Limako San Frantzisko komentua, Limako Arantzazuko Ama Birjinaren Ermandadearen egoitza (argazkia: Bruno Locatelli)
Ermandadeak eta kofradiak, «euskal nazio»ko kideak hartzeko sortutakoak, aliantzak eta fronte komunak egiteko elkargune dira. Gainera, elkarte horiek kide guztiei laguntzeko sare bat osatu zuten Amerika kolonial osoan zehar.
Guk, blogean, Potosin antolatu zen kofradiari buruzko artikuluak idatzi ditugu. Kofradiako kideek Euskal Gerran -Vicuña – nazionalen arteko aliantza horrek duen garrantzia esperimentatzeko aukera izan zuten. Mexikon bizi diren euskaldunek antolatzen duten kofradiaz ere hitz egin dugu, eta horren ondorioz, «Bizkaitarren Eskola» bezalako garrantzi eta ospe handiko erakundea sortzen da.
Baina, batez ere, Limako Arantzazuko Ama Birjinaren Ermandadeari buruz idatzi dugu, 1612an sortu eta gaur egun bizirik jarraitzen duen «euskal nazio»ko kide talde bati buruz. Ermandade egitura hartzen duen taldea, kofradiak ez bezala, agintari zibil edo eliztarren kontroletik libre gelditzen dena.
Euskal komunitatearen proiekzio eta irismen horren adibide onenetako bat da Lima. Bai merkataritza mailan, bai administrazio mailan. Egoera sozial handia lortu duten euskaldunen zerrenda adierazgarria da, are gehiago euskal herritar gutxi daudela kontuan hartuta.
Istorio zoragarri horren ideia izateko, garai kolonialean espezializatuta dauden Peruko bi historialari handiren testuak ezagutzeko aukera dugu: Guillermo Lohmann Villenak eta Teodoro Hampe Martinezek Limako Arantzazuko Gure Ama Birjinaren ermandadeari eskaini zioten, eratzearen laugarren mendeurrena ospatzeko.
Lohmann-en artikuluak ikuspegi orokorra ematen digu, nahiko zehatza, Peruko Erregeordetzako merkataritza-, itsas- eta meatzaritza-jarduera ezberdinen barruan euskaldunek duten presentziari buruz. Honetan «euskal elementuaren jarduera Perun, nukleo homogeneo gisa jardunez» ageri da. Lan honetan, pertsonaia horien arrakasta ekonomikoa ez ezik, lankidetzarako harreman sakonak, tokiko komunitatearekiko konpromisoa eta jatorrizko lurrarekin zuten lotura sakona ere aztertzen dira.
Azken alderdi horri dagokionez, Martín de Zelayeta y Aldecoari buruz egiten digun aipamenak harritu egin gaituela aitortu behar dugu, jatorriz Zorrotzakoa baitzen. XVIII. mendean, Martin Zelayeta eta Aldecoak hasierako funts itzel batekin sortutako ongintzazko patronatuari esker pia bat sortu zuen, eta gaur egun ere aktibo jarraitzen du.
Euskaldun horiek guztiak Perun antolatu eta elkar lagundu ziren Arantzazuko Ama Birjinaren Ermandadean, eta horren bidez ere gizarte-izaerako lan garrantzitsua egiten zuten.
Hamperen artikulua kasu zehatz bati buruzkoa da: Martín de Osambela nafarra eta haren ondorengoak. Azterlan honetako protagonista, Huicikoa, XVIII. mendearen erdialdean jaio zen. Perura emigratu zuen, eta milioi erdi bat pisuko dirutza izugarria egiteko gai izan zen. Nafar hau Limako «euskal nazio»ko gainerako kideekin elkartu zen, Arantzazuko Ama Birjinaren Ermandadeko kide zelako.
Francisco González Gamarra pintoreak San Markosko Unibertsitateko kaperan 1822ko irailaren 20an Biltzar Konstituziogilea jartzea.
Hasieran esan dugun bezala, euskaldun horiek, orube patriotik emigratu behar izan zutenak, Amerikako kolonien historiaren protagonista izan ziren, baina baita Amerikako Errepubliken independentzia-prozesuaren eta ondorengo garapenaren protagonista ere. Hori gertatu zen Peruren kasuan ere, 2021ean egingo baititu independentziaren 200 urteak. 1821ean hasi zen prozesu hori, eta 1824an amaitu zen Ayacuchoko bataila. Euskal komunitateak zeregin nabarmena izan zuen honetan.
Euskal herritar horiek, XVI. mendean hasi eta Peruko Errepublikaren sorrerarekin amaitzen den prozesu horretan parte hartu zuten «euskal nazio»ko kide guztien ordezkaritza egiaztagarri gisa gogoratzea, zein Peruko Errepublikaren sorrerarekin amaitzen dena, artikulu honen oinarrizko helburua da, eta Limako Arantzazuko Ama Birjinaren Ermandadeak eta Lima Basque Center-ek lan horiek zabaltzea. 2021ean errepublika honen 200. urteurrena ospatzeko egingo diren ekitaldien aurrerakin gisa. Estatu Batuetako bi askatzaile handiek hartu zuten parte: San Martinek eta Bolivarrek.
Noizbait artikulu honetan Juan Celaya euskal enpresariak bultzatutako liburu bat sartzea espero dugu. Euskaldun kolosala, gure gizartean beti bizirik egon beharko lukeena. Euskaldun honek posible egin zuen Peruko beste historialari batek, José Antonio del Busto Duthurburuk, ikerketa eta bilketa proiektu giltzarri bat abiaraztea:El diccionario de apellidos vascos en el Perú. Proiektu hori Celaya hil zenean eta ondoren Busto hil zenean hautsi zen, eta espero dugu egunen batean argia ikusi eta autoreak sinatu ahal izatea.
Los comerciantes vascos en el Virreinato peruano – Guillermo Lohmann Villena
