Antiokiako Euskal Etxeak (Kolonbia) «Legado Vasco en Antiokia» dokumentala zabaldu du

John Alejandro Ricaurte Nazioarteko Ikasketetan doktorea da eta Antiokiako Unibertsitateko historialaria. EHUn Historiako Magister eta Nazioarteko Ikasketetako Doktore titulua lortu du. Sailaren, Antiokiaren, historia dokumentatzen aritu da bete-betean. Kolonbiako alde hartan euskal presentziari eta aztarnari buruzko argitalpen eta azterlanen egilea da. Vascos-Navarros en Antioquia 1890-1970. Una aproximación a la historia de migrantes, religiosos y exiliados»,  «Los vascos en Antioquia durante el reinado de los Austrias (1510-1700)», edo «Los vascos en “Antioquia durante el reinado de los Borbón»..

Behin baino gehiagotan hitz egin dugu Antiokiako Kolonbiako sailarekin euskaldunak lotzen dituzten gaiez, eta, zehatzago esanda, bere Euskal Etxeak eta 15 urte bete berri dituen Antiokiako Euskal Ikasketen Zentroak egiten duten lanaz.

Gaur, berriz ere, Kolonbiako euskaldunei buruz hitz egingo dugu. Izan ere, eragin handiko 20 euskal pertsonaiek leku haietan utzi zuten arrastoa erakusten duen dokumental bat partekatu berri dute, Miguel de Aguinaga y Mendigoitia jatorri eibartarreko gobernadoretik hasita, zeinek 1675ean Medellin fundatu zuen, orain Antioquiako hiriburua den hiria; eta haren aurrekoa, Fernando de Montoya y Salazar (Berantevillan jaioa, Araba), hura izan baitzen hura sortzeko kudeaketak hasi zituena.

John Alejandro Ricaurte eta Daniel Ramírez historialariak dira lanaren egileak. Landutako gaia oso interesgarria iruditu zaigu, gehienok ezagutzen ez genuen gure herrialdeko historiaren zati bat ezagutzen laguntzen baitigu. Horregatik, beste behin ere, John Alejandro Ricaurteri, dokumentala eta egindako lana aurkezteko artikulu bat idazteko eskatu diogu.

 

---

Euskal Legatua Antiokian

John Alejandro Ricaurte

Berrogeialdian zehar, Gure Mendietako Euskal Etxeak Antiokian euskal kultura zabaltzen jarraitzen du. Hori dela eta, konfinamendu honetan hain erabiliak diren plataforma digitalak erabiliz, ikerketa- eta kultura-zabalkundeko jarduerak bultzatzen eta zabaltzen ditu. Hala sortu da euskal etorkinen presentziari eta ondareari buruzko dokumental hau, John Alejandro Ricaurte eta Daniel Ramírez historialariek (materiala eta ez-materiala) egindako ikerketa ezagutarazteko.

Horrela, dokumentalaren helburua, eskualdean presentzia izan zuten euskal etorkinen memoria historikoa eta ondarezkoa berreskuratzea da eta XIX. eta XX. mendeetan Antiokian egindako ekarpenak nabarmentzea.

Euskaldunek Antiokian garai moderno honetan izandako presentzia, aztarnak eta eragina irudikatzen dituzten 20 pertsonaia aukeratu ziren, Eibarko jatorrizko gobernadore Miguel de Aguinaga y Mendigoitia jaunarengandik hasita, 1675ean Medellín sortzea tokatu zitzaiona, bere aurrekaria, euskalduna ere, Fernando de Montoya y Salazar euskalduna (Berantevillan jaioa, Araba) herri garrantzitsu hori sortzeko kudeaketak hasi zituena.

Ondoren, Mercedes Zuláibar Santamaría andrea aipatzen da, José María Zuláibar merkatari eta meatzari bizkaitarraren alaba eta Manuel de Santamaría Fernández de Salazar burgalesaren ondorengoa, Mena haranean jaioa, eta eskualdeko euskal merkatariekin harremanak dituena. Hori izan zen eskualdeko familiarik aberatsenetako bat. Mercedes andreak ongintzako lan garrantzitsuak egin zituen Antiokiako hemeretzigarren mendeko gizartean, eta ondorengoek euskal arbasoekiko maitasuna legeztatu zuten. Kontakizun hori bilobetako batek, Estanislao Barrientosek, berreskuratu zuen XX. mendearen hasieran, eta bertan, herri honen historiak kontatzen dira, euskal tertuletxearen bidez, horregatik, 1820ko hamarkadan, Amerikako lehen euskal elkartearen fundatzailetzat jo zitekeen, baina ez formalizatutzat.

Gainera, euskal talde horren artean, argazki-erregistroak daudenenak, aipatzekoak dira Elizako arkitektura-lanetan immigrante horiek izan zuten ondarea. Elizak Manriqueren Miserikordietako jaunaren katedrala (Karmeldar arkitektoak, Andrés Lorenzo Huarte nafarrak diseinatua) eta Gipuzkoako Kripta eta Nazarenoko Jesusen tenplua, Juan del Corral kalean, Vicente Flumencio Galicia Arrue arkitekto klaretarrak eraikia, 1901ean Tolosan, Gipuzkoan, jaioa.

Halaber, interesgarria da Jesús Arriola bizkaitarrak (Elorrion jaioa, Bizkaian) utzitako lana, bere etxea Agustín Govaters arkitekto belgikarrak eraiki zuen eta Arte Ederren Jauregia, Belgikako arkitekto berarena, Arriola maisu fundatzailea izan zen akademia izan zena.

Era berean, Antioquiako euskaldunen ondarea eta ondare modernoa ulertzeko beste leku interesgarri bat San Ignazio plaza da. Plaza horretan dago jesuiten ikastetxea, XIX. mendeko hiru unetan sortua, kanporaketen eta itzuleraren artean, hiru euskaldunengatik: Egaña, Legarra eta Jauregui. Ikastetxe horietako bat, Fausto Legarra jesuita bizkaitarrak mende erdialdera birfundatutakoa, gaur egungo Antiokiako Unibertsitatea da, non 1847an Legarra lehen errektore gisa agertzen baita. Albo batean jesuiten beste ikastetxea dago, hezkuntza-erakunde gisa eta Luis Jauregui bizkaitarrak 1885ean sortutakoa dena.

Juan Andrés Ormaechea ingeniaria ere nabarmentzen da. Mundakan (Bizkaia) jaio zen, eta 1948an San Fernando hipodromoak egin zuen eraikuntza-enpresa sortu zuen, gainera, Nuestra Señora del Perpetuo Socorro elizaren hasiera eta Medellingo beste urbanizazio askotan ere parte hartu zuen, hala nola El Prado auzoa.

Gainera, euskaldunek Antiokiako hezkuntzari, arteari eta kulturari eta antiokiatarrak euskaldunengandik etortzen diren ideiaren (edo nortasun-mitoaren) eraketari egiten dizkieten ekarpenak agertzen dira, eskualdean oso ohikoak eta nabarmenak diren abizenengatik.

Bideo hau ikustera eta partekatzera gonbidatu nahi dizuegu, Antioquiako, Euskal Herriko eta Nafarroako kolektibo horren ondare kultural, material eta ez-materialaren parte baita.

Dokumentalaren gidoia

Antiokia, Kolonbia eta Hispanoamerika, oro har, lurralde zabalak dira, kultura- eta biztanleria-aniztasun handikoak. Bertako biztanleak herri natiboen eta hainbat leku eta talde etnikotako beste herri batzuen arteko topaketaren emaitza dira: galiziarrak, kantabriarrak, asturiarrak, balentziarrak, andaluziarrak, gaztelauak Espainian, Afrika kontinenteko jatorrizko herriak eta munduko leku guztietako etorkinak.

Herri horietako bat berariaz hartuta, Antiokiaren kasuan euskaldunek, Espainiako iparraldean eta Frantziako hegoaldean bizi den komunitateak, garrantzi handiko legatu eta ondare material eta ez-materiala utzi zuten, gure historiaren eta egunerokotasunaren zati dena.

Kolonialismoaren garaitik, populazio hau aztarna sakonak uzten hasi zen Antiokiar eskualdean. Agian ezagunena MIGUEL DE AGUINAGA eta MENDIGOITIA da (Eibar/Gipuzkoa 1634 – Sevilla/Andaluzia 1693), 1675ean Antiokiako gobernadorea, Medellín hiriaren fundatzailea izanikoa, izan ere, aurreko agintaria hil ondoren, Francisco de Montoya y Salazar euskalduna, Medellingo Kandelaria hiria sortzeko kudeaketak egin zituenak, 1675eko azaroaren 2an Austriako Mariana Erreginaren zati baten hiri-titulua eta Karlos II.a erregearen semea jasotzea egokitu zitzaion.

Geroago, XIX. mendean, Independentzia amaitu ondoren, euskaldun asko eta asko Amerikara migratzen hasi ziren. Baina Kolonbiara ordez, ez ziren immigrazio-olatu handi horiek iritsi. Bitxia bada ere, garai hartan bertan, ideia bat zabaldu zen: euskaldunek ondare bat utzi zutela eskualdean, batez ere Manuel Uribe Ángel (1822-1904), Camilo Antonio Echeverri (1828-1887), Rafael Uribe Uribe (1859-1914) edo Eduardo Zuleta Gaviria (184-637) bezalako izen-deiturak zituzten hemeretzigarren mendeko pertsonaiei esker.

Antiokiatarrak euskaldunengandik datozela dioen ideia sartzearen erantzuleak, haien deiturengatik, baina eskualde hartan abizenen batzuk arruntak izateagatik ere, hala nola: Aguirre, Álzate, Arbeláez, Aristizábal, Arteaga, Arroyave, Arrubla, Atehortúa, Castañeda, Chavarriaga, Echavarría, Echeverri, Elejalde, Gaviria, Isaza, Londoño, Marulanda, Mondragón, Montoya, Ochoa, Orozco, Ospina, Ossa, Palacio, Saldarriaga, Taborda, Upegui, Uribe, Urreta, Zabala eta Zuloaga, beste askoren artean.

Era berean, Euskal Herriko goranzko joera sumatzen zen Zulaibarren eta Antiokiako familia tipiko batzuetan. Bereziki, MERCEDES ZULÁIBAR SANTAMARÍA andreari esker (Medellín/Antiokia 1793 – Medellín/Antiokia 1875), José María Zuláibar merkatari eta meatzari bizkaitarraren alaba baita. Dama hau XIX. mendeko intelektual eta filantropa antiokiar garrantzitsua izan zen. 1806an Manuel Barrientos merkatari eta meatzariarekin ezkondu zen Hartzosko Santa Rosan. Marcelina Barrientos Zuláibar eta María Del Rosario Barrientos Zuláibar alabak Mariano Ospina Rodríguez politikari eta idazlearekin ezkondu ziren data ezberdinetan. Haren ondorengo eta familiako enborretan, Ospina eta Barrientos, euskaldunen istorio horiek guztiak txertatu ziren, etxean egiten zen solasaldiari esker. Haiek arduratu ziren, noski, haien eskualdean zabaltzeaz.

Baina euskaldunek, mendi horietan sortutako abizenetan eta familietan beren arrastoa utzi ez ezik, garai berriagoetan ere, Independentzia amaitu ondoren, atzerritarren errotuluarekin etorri ziren, eta bertan lanak eta eragina utzi zituzten, eta hori garrantzitsua da erreskatatzea, gure oroimenaren eta ondarearen zati baitira, bai sailarena bai herrialdearena.

Arkitektura

Antiokiako euskal ondare arkitektonikoari buruz ari bagara, Espainiako estilo gotikoaren hiru sarreratik hiru aipatu behar ditugu: Lorenzo Huarte nafartarra, Flumencio Galicia Arrue gipuzkoarra eta Juan Andrés Ormaechea bizkaitarra.

Lehenengoa, Andrés Lorenzo Huarte, Pirinioen bihotzean jaio zen, Nafarroan. Erlijioso ospetsu bat izan zen, eta ehundaka euskaldun inguru bildu zituen eskualdean, Medellín, Frontino, Sonsón eta Uraban, besteak beste, balio handiko obra arkitektonikoak utzi zituen. Katedralez, eskolez, auzoez, etxeez, monasterioez eta ebanjelizatzeko lanetan diharduten gainerako barrutiez ari gara.

Huarte arduratu zen Karmengo Andre Mariaren Basilika Txikiaren planoez eta eraikuntzaz Antioquoko Frontino udalerrian. Era berean, Sonsongo Antioqueño udalerriko tenplu karmeldarren eta Medellingo Manrique auzoan dagoen Miserikordietako Jaunaren tenpluaren planoak egin zituen.

Bestalde, Vicente Flumencio Galicia Arrue gipuzkoarra dugu (Donostia, 1901—Barranquilla, 1992). Aurrekoaren moduko misiolaria izan zen, baina klaretiarretan bildurik, ondare arkitektoniko garrantzitsua utzi zuen Kolonbian, batez ere Choco eta Barranquilla eta Medellín hirietan. Azken hiri horretan, Jesus Nazarenoren eliza da euskaldun honetaz gogoratzen den lanik garrantzitsuena.

Azkenik, Juan Andrés Ormaechea bizkaitarra utzi dugu. Mundakan jaio zen, eta Espainiako Gerra Zibilean errefuxiatu gisa etorri zen herrialdera. Ingeniari zibila izan arren, eraikuntza-enpresak sortu zituen, hala nola “Ormaechea, Mesa, Isaza eta Cia.”, Antiokiatarren zenbait bazkiderekin sortua. Enpresa horrek asko lagundu zuen Medellingo urbanizazioan, hiria azkar hazten ari zen garaian, langile-auzoak, urbanizazioak eta eraikin publiko eta pribatuak eraikiz.

Bere lanik garrantzitsuenen artean daude La Cejako Nuestra Señora del Carmen basilika txikiaren estilo neogotikoko fatxada, 1948an San Fernando hipodromoa eraikitzea eta Medellingo Perpetuo Socorroko Andre Mariaren tenpluaren proiektuaren hasiera —José Félix Mejía Arangok bukatutako proiektua—.

Komunitateak, Hezkuntza eta Kultura

Euskal etorkin horien etorrerak komunitateen fundazioari ere fedea eta arteak, lanak eta eragina ekarri zizkion, gaur egun garrantzitsua da hori gogoratzea, gure ondare eta historiaren parte baita.

3. ANTONIO AGUIRREBEITÍA ARRIAGA (Fray Severino) (Berriz/Bizkaia 1885 – Amorebieta/Bizkaia 1962). Carmelitana Fundazioko Frontino, Urabako Prefeta 1918 eta 1943 bitartean eta Manrique elizako parrokoa Medellinen 1946 arte. Urabaren garapen eta kolonizazioaren bultzatzaile izan zen erlijio-komunitate horrekin batera, eta herriak, auzoak eta elizak sortu zituen Uraban eta Frontinon.

4. JESÚS ARRIOLA BESOITIA Y ORMAECHEA (Elorrio Herria/Bizkaia 1873 – Medellín/Antiokia 1931). Konpositorea, interpretea eta musika maisua Medellinen. Santa Zezilia Musika Eskolan, Arte Ederren Institutuan, Andereñoen Eskola Normalean, Andereñoen Ikastetxe Departamentuan, Loiolako San Ignazio Ikastetxean eta Irakaskuntzako Komentuan irakatsi zuen. Zenbait musika-talde garrantzitsu osatu zituen, hala nola La Lira Antioqueña, eta hainbat lan konposatu zituen.

5. JOSÉ ANTONIO DE IRAZUSTA MUNOA (Tolosa/Gipuzkoa 1884 – Lima/Peru 1952). Abokatu, politikari eta idazlea izan zen. Euskarazko aldizkari eta egunkari batzuetan idatzi zuen, “Jon Andoni” izenarekin. Gerra Zibilaren ondoren, Bagre Antiokian erbesteratu zen, eta meatze-konpainiekin lan egin zuen. Bi eleberri idatzi zituen euskaraz: Joañixio [Juan Ignacio] eta Bizia garratza da, Buenos Airesen argitaratuak, lehena 1946an eta bigarrena 1950ean. Bizia garratza da gaztelaniara itzuli gabeko lana da, Antiokiako paisaian oinarritua, Antiokiako ipar-ekialdean, Uraban eta Medellín hiriburuan garatzen baita.

6. LUÍS JÁUREGUI (Zenauri/Bizkaia – 1862 – Bogota/Cundinamarca 1935). Apaiz hori 1886an iritsi zen Medellinera. Loiolako San Ignazio ikastetxearen fundazioan parte hartu zuen eta bertan irakasle eta errektore izan zen. 1899. urtera arte iraun zuen erakunde horretan, Bogotara pasatuz, San Bartolome ikastetxeko errektore izateko.

7. AGAPITO CLAVERÍA. XX. mendearen hasieran Antiokiara joan zen Gold Mines Ahatearekin lan egitera. Ondoren, gaixotu egin zen, eta Barranquillara joan zen. Han, Nafarroa Diazetik etorritako ilobarekin, paper-denda bat sortu zuen, geroago Productos el Cid multinazional bihurtu zena.

8. MANUEL ALZATE VIZCARGUENAGA. Donostiako gipuzkoarra, 40. hamarkadan erbesteratutako Antiokiara joan zen, 20 urte inguru zituela, Espainiako Gerra Zibilean familia osoa galdu baitzuen. Antiokian nekazaritza lanetan aritu zen.

9. JOSÉ MARÍA BERRIO IRIARTE (Lumbier/Nafarroa 1923 – Medellin/Antiokia 1995). Benedictina komunitatearekin etorri zen Antiokiara 1962an. Ostalaritza, nobizioen eta zeremonien maisua, sakristaua eta lehen mailako lanbideak egin zituen. “José María Berrio” ikastetxea sortu zuen Sabanetan. 1995eko apirilaren 21era arte, urte horretan hil zen bere lana betez.

10. RUDESINDO LIZARRAGA. Euskaldun jesuita, Medellingo San Ignacio de Loyola ikastetxeko lehen errektoreetako bat izan zen. XIX. mendearen amaieran jaio zen, eta kazetari eta idazle izan zen “Los estudios” aldizkarian.

11. RUFINO SAN VICENTE NAVARRO (Begoña/Bizkaia 1880 – Medellin/Antiokia 1973). Medellinen debuta egin zuen Espainiako Zirkoan, El Palo lasterketan. Ezkondu egin zen, eta Fredonian bizi izan zen, kafea landatzen zuen tokian.

12. KEPA MIRENA AMUCHASTEGUI ELOIZAGA (Bogota/Cundinamarca 1941). Euskal jatorriko aktore eta zuzendaria, Pedro Amuchastegui eta Pilar Eloizagaren semea, Euskal Herrian erbesteratutako bi euskal etorkinen semea, Antiokian “La casa de las dos palmas” (1991) eta “Aprender a quererme” (2013) bezalako produkzioak zuzentzeagatik gogoratua.

13. REBECA URIBE BONE (Guatemalako Hiria/Guatemala 1917 – Bilbo/Bizkaia 2017). Guillermo Uribe Echevarría bilbotarraren eta María Teresa Bone guatemalarraren alaba. Rebeca, herrialdean graduatzen den lehen emakume ingeniaria da. Ingeniari kimiko eta industrial titulua eskuratzean, 1945eko urriaren 19an, Medellingo Pontificia Bolivariana Unibertsitatean.

14. FAUSTO LEGARRA (Bizkaia 1822 – ?). Jesuita, Jesuiten Elkargoaren (gaur egun Antiokiako Unibertsitatea) fundatzaile nagusia, 1845 eta 1846 bitartean. Azken egun horretan, oposiziotik erretiratu eta Jesusen Lagundia herrialdetik kanporatu zen.

15. NARCISO LARREA LÓPEZ DE LUZURIAGA (Gasteiz/Araba 1947 – Medellin/Antiokia 2001). 1967an iritsi zen Medellingo Korazonista ikastetxeko irakasle gisa. 1988an Euskadi ikastetxea sortu zuen Envigon eta Medellinen, eta, aldi berean, erlijio-bizitzatik erretiratu zen ezkontzeko eta hezitzaile izateko bokazioa betetzeko.

16. JOSÉ JOAQUÍN ARTEAGA Y SAN JULIÁN. (Lizarra/Nafarroa 1878 – Frontino/Antiokia 1926). Urabako Prefektu Apostolikoa izan zen. Urabako eremu osoan ibili zen, oihanetan, ibaietan eta indigenei laguntzen. Karreta itsasora eraikitzearen aitzindari izan zen, eta Medellinen —1926ko martxoan— hitzaldi bat eman zuen Junin antzokian lana motibatzeko. Ekitaldi hartan, Antiokiaren erredentore izendatu zuten. Hondakinak udalerri honetako hilerrian daude. 1926ko ekainaren 1ean hil eta hamahiru egunera, Turborako errepidea eraikitzeko lanak hasi ziren Medellinen.

17. Juan GURUCHAGA. Loiolako San Ignazio ikastetxeko lehen errektoreetako bat bezala agertzen den euskal Jesuitak.

18. PRUDENCIO LLONA. (Mungia/Bizkaia). San Ignacio de Loyola ikastetxeko irakasle izan zen Medellinen, intelektual eta historialari handia, “Antioqueña de Historia” Akademiako kide sortzailea.

19. MARÍA VICTORIA ARAMENDIA AZANZA. 1924an Irunen jaio zen euskal margolaria. 50eko hamarkadan Medellinera joan zen bizitzera, eta han hil zen 2015. urtean. Bogotako Santa Klara museoko zuzendaria eta Museoen Elkarte Nazionaleko lehendakaria izan zen.

Itxiera

Horrela ikusten eta ezagutzen dugu Antiokiatarren, herri anaietako baten ondare handia. Iraganeko pertsonaiak ulertzeak, orainaren neurriak aldatzea eta gure inguruneari zentzua eta balioa ematea ahalbidetzen digu.

Last Updated on Abe 21, 2020 by About Basque Country